Firmalar ithalat ödemeleri, finansal yükümlülükler, kur oynaklığına karşı korunma ihtiyacı ve yatırım tercihi gibi nedenlerle döviz talep edebiliyor. Bu talebi etkileyen unsurların belirlenmesi finansal istikrar ve para politikası etkinliği açısından önemli. Bu yazıda, reel sektör firmalarının döviz talebinin zaman içerisindeki seyrini ve bu talebin kaynaklarını mercek altına alıyoruz.
Firmaların döviz talebine ilişkin yaygın olarak kullanılan göstergelerden birisi, yabancı para (YP) mevduatların toplam mevduat içindeki payı.[1] Parasal sıkılaşma ile birlikte, firmaların YP mevduat oranı, 2023 yılı Haziran ayındaki yüzde 60,7 seviyesinden gerileyerek 2025 yılı Haziran ayı itibarıyla yüzde 35 seviyesine düşüyor (Grafik 1).
YP mevduat payındaki gerileme firmaların döviz biriktirme eğilimindeki azalışa işaret etse de reel sektörün yavaşlayan döviz talebi akım verilerde daha net görülüyor. Bunun için firmaların spot ve vadeli piyasalarda döviz işlemlerini, dış ticaret kaynaklı net döviz gelirlerini ve YP cinsi kredi kullanım ve geri ödemelerini de dikkate almak gerekiyor. Bu amaçla, firmaların başlıca döviz giriş ve çıkışlarını netleştirerek aşağıdaki formül ile firma bazında döviz akımı hesaplıyoruz:[2]
Döviz akımının pozitif olması firmanın döviz biriktirdiğini, negatif olması ise firmanın mevcut döviz stokunu azalttığını gösteriyor. Bu çerçevede, reel sektörün 2021 Ocak - 2025 Mayıs dönemindeki döviz akımı gelişmelerini inceliyoruz.[3] Bulgular, firmaların döviz gelirlerini biriktirme eğiliminin zayıfladığına işaret ediyor (Grafik 2). Döviz akımını firma gruplarına göre incelediğimizde, zayıflamanın net ihracatçı firmalardan kaynaklandığı görülüyor (Grafik 3).[4] Sıkılaşma döneminde ihracatın ve YP kredi kullanımının yükselmesine karşın döviz akımının azalması net ihracatçı firmaların döviz satışlarının arttığına işaret ediyor. Net ithalatçı firmaların döviz akımı ise aynı dönemde negatif ve yatay seyrediyor. Bu durum net ithalatçı firmaların döviz ihtiyacının önceki döneme benzer şekilde devam ettiğini gösteriyor.
Döviz akımının seyri firmaların döviz talebinin zaman içerisinde azaldığını ve reel sektörün son bir yılda net döviz satıcısı konumuna geldiğini gösteriyor (Grafik 4). Bu eğilim döviz kurlarında oynaklığın görüldüğü Mart ayından sonra bir miktar yavaşlasa da firmalar nette döviz satıcısı olmaya devam ediyor. Bununla birlikte, reel sektörün döviz alımlarında net ithalatçı firmaların payı artıyor (Grafik 5). 2021 Ocak - 2023 Mayıs döneminde ortalama yüzde 57 civarında seyreden bu pay, parasal sıkılaşma dönemiyle birlikte yüzde 65 seviyesine yükseldi. Bu durum, son dönemdeki döviz talebinde firmaların ithalat kaynaklı ihtiyaçlarının daha belirleyici olduğunu gösteriyor.
Son olarak, reel sektörün yakın dönemdeki net döviz talebini sektörel kırılımda inceliyoruz. Bu amaçla, son 12 ayda döviz alımı döviz satımından fazla olan sektörlere odaklanıyoruz. Bu sektörlerin toplam net döviz alımındaki en yüksek payı, başta enerji ile ilgili sektörler olmak üzere otomobil ticareti, demir-çelik, kimya ve telekomünikasyon gibi ithalatçı sektörlerin oluşturduğunu görüyoruz (Tablo 1).
Özetle, parasal sıkılaşma döneminde firmaların döviz biriktirme davranışında ve döviz talebinde net bir değişim gözlüyoruz. Net ihracatçı firmalar finansal sisteme döviz arz ederken net ithalatçı firmalar uzun dönem ortalamasına yakın bir döviz talebi sergiliyor. Yakın dönemde görülen döviz alımlarında da net ithalatçı firmaların dış ticaret ödemeleri belirleyici oluyor. Bu gelişmeler net ihracatçı firmaların döviz arzına yaptığı katkının sürdüğüne işaret ediyor.
[1] Firmaların YP mevduatları, döviz tevdiat hesapları, kur korumalı mevduatlar ve kıymetli madenler mevduatlarının toplamı olarak hesaplanıyor.
[2] Firmaların bu yazıda kullanılan kanallar dışında da döviz girişi veya çıkışı olabiliyor. İthalat dışındaki amaçlarla yurt dışına döviz gönderimi, ihracat dışında elde edilen dövizler ve yurt içi döviz cinsi finansal amaçlı işlemler kapsam dışı bırakılıyor. İhracat rakamları firmaların mal ve hizmet ihracatlarını kapsıyor.
[3] Firmaların dövizden dönüşümlü kur korumalı mevduat (DDM) hesapları kapsamında yapmış oldukları döviz satım işlemleri Grafik 2 ve sonrasındaki hesaplamalara dâhil edilmemiştir.
[4] 2021 Ocak – 2025 Mayıs dönemindeki ihracatı ithalatından fazla (az) olan firmaları net ihracatçı (ithalatçı) olarak tanımlıyoruz.
