İktisatçı Mahfi Eğilmez, “Rant Çeşitleri ve Türkiye” başlıklı yazısında, Türkiye’de bulunan rant çeşitlerini sıralarken, en yaygın rastlanan rant çeşitlerinin ise rant arayışı ve kentsel rant olduğuna vurgu yapıyor.
Eğilmez, rant yaratılmasının, rant arayışının ve rant dağıtımının çözülmemesinin ekonomideki bozuklukların ana nedeni olduğuna işaret ederken, yazısında genel tabloyu şu şekilde açıklıyor:
"Rant; Fransızca, kira, faiz getirisi anlamına gelen rente sözcüğünden gelmektedir. Doğal kaynaklara sahip olanların bunları başkalarına kiralaması sonucu elde ettikleri gelirler için kullanılan bir terimdir. Toprak sahibinin toprağını kiralaması, arazisinde içme suyu kaynağı olanın bu kaynağı başkasına işletmesi için kiralaması ya da petrol rezervine sahip bir kişi ya da kurumun bu alanı kiralaması ve bu yolla emek harcamadan gelir elde etmesi rant için örnek olarak gösterilebilir.
Ekonomik rantın temeli
Ekonomik rant kavramını ilk gündeme getiren David Ricardo’dur. Ricardo, rantı, toprağın kullanımı için toprak sahibine ödenen bedel olarak tanımlamıştır. Ricardo’nun sözünü ettiği rant, mutlak rant ya da kıtlık rantı olarak bilinir.
Kıtlık rantı; bir üretim faktörünün talebe göre kıt olması durumunda ortaya çıkar. Üretim faktörlerinden birisi olan toprak (ya da daha geniş olarak doğal kaynaklar) miktar bakımından sınırlı, kıt bir kaynaktır. Çoğaltılması mümkün olmadığı gibi bir başka yere taşınması da imkânsızdır. Toprak nerede bulunuyorsa ancak orada üretime katılabilir. Diğer üretim faktörleri olan emek ve sermayenin tersine zamanla toprağın arz miktarını arttırmak söz konusu olmaz. O nedenle buna kıtlık rantı deniyor.
Toprak dışındaki diğer doğal kaynaklar biraz farklı konumdadır. Mesela petrolde yeni rezervlerin oluşması milyonlarca yıl gerektirse de daha önce bilinmeyen yeni rezervler bulunduğunda petrolün arz miktarı artırılmış olur. Ricardo, toprakların coğrafi konumları, kimyasal kalitesi gibi farklılıkları açıklamak için de diferansiyel rant kavramını geliştirmiştir.
Modern ekonomide rantiye ve devletler
Zaman içinde rant tanımının çerçevesi toprak ve doğal kaynaklarla sınırlı kalmaktan çıkarak genişlemiş ve emek harcamadan elde edilen kazanımları kapsayan getiri şekline dönüşmüştür.
Bu tür gelirleri elde edenlere rantiye deniyor. Kendisine miras bırakan kişinin bıraktığı mülklerden kira elde eden veya bıraktığı paradan faiz geliri elde eden ya da bıraktığı edebiyat veya sanat eserlerinden telif geliri elde eden varisin durumu buna örnektir. Bu terim, sahip olduğu doğal kaynakları çıkararak satmak yoluyla gelir elde eden devletler (orta doğunun petrol sahibi devletleri) için rantiye devlet şeklinde kullanılıyor. Rantiye devletlerde genellikle ya hiç vergi olmaz ya da çok düşük oranlarda olur.
Korkut Boratav, rant kavramını “devletin çeşitli uygulamalarla bireysel, endüstriyel veya sektörel olarak özel teşebbüs lehine herhangi bir çıkar avantajı yaratması; bu avantajın realizasyonu ve paylaşımı” şeklinde tanımlıyor.
Kentsel dönüşüm ve rant gelirleri
Bir başka rant çeşidi olan kentsel rant; kentleşmenin, kentlere nüfus göçünün yarattığı bir rant çeşididir. Konut talebinin artması ve buna bağlı olarak fiyatların yükselmesi sonucunda iki katlı bir evi yıkarak on katlı yirmi daireli bir bina yapmayı hedefleyen müteahhidin babadan kalma bu evde oturan ev sahibine beş daire vermesi buna örnek olarak verilebilir. Böylece herhangi bir çaba göstermeden babasından kalan evde oturan, buna karşılık kira ödememek sayılmazsa bir rant elde etmeyen, bu kişi dairelerden birinde oturup kalan dört daireyi kiraya vererek önemli bir rant geliri elde etme imkânı bulmuş olur.
Üretici ve tüketici rantı
Tüketici rantı, bir tüketicinin bir malı satın almak için ödemeye razı olduğu miktar ile o malı satın alırken ödediği gerçek miktar arasında kendisi lehine kalan miktarı ifade eder. Son olarak üzerinde 1.000 lira etiket gördüğü bir kazağı almaya gittiğinde bu kazakta indirim yapıldığını ve fiyatının 800 liraya düştüğünü görmüş ve o fiyata satın almış olan tüketici açısından cebinde kalan 200 lira fark tüketici rantıdır.
Satıcı, satışa sunduğu bir malı belli bir fiyattan satmaya razı iken piyasa koşulları malın fiyatını razı olunan miktarın üzerine taşımışsa satıcının elde ettiği bu farka üretici rantı denir. Bir satıcı ürettiği kazakları tanesi 1.000 liradan satışa çıkarmışken gördüğü yüksek talep üzerine fiyatı 1.200 liraya çıkarmışsa aradaki 200 lira fark üretici rantıdır.
Vergiyle değişen rant
Mükelleflerin, kamu hizmetlerinden elde ettiği faydanın ödediği vergiyi aşan kısmına mali rant, mükellefin ödediği vergi, kamu hizmetlerinden elde ettiği faydayı aşan bölümüne mali sömürü deniyor.
Taşınmaz malları etkileyen imar değişikliği gibi bir durumdan kaynaklanan ve gayrimenkulün yeni değeriyle eski değeri arasında oluşan farktan alınan vergiye rant vergisi ya da değer artış vergisi deniyor.
Bir mal ya da hizmetin mevcut piyasa koşulları altında elde ettiği getirinin, kâr da dâhil olmak üzere maliyetler çıkarıldığında eğer varsa geriye kalan bölüme rant benzeri deniyor. Rant benzeri, genel olarak kısa dönemdeki piyasa dengesizliklerinden oluşur.
Kamu kuruluşlarının bazıları, kararları ve uygulamalarıyla rant yaratılmasına yol açar. Rant yaratma; genel olarak mal ve hizmetlerin miktar ya da fiyatlarına sınırlama koyarak karaborsaya neden olunmasıyla ortaya çıkan kıtlıktan kaynaklanır. Bu şekilde ortaya çıkan kıtlıkta, üretilen malların belirli kişi veya kurumlara aktarılmasına ya da belirli gelirlerin belirli kişi ve kurumlara devredilmesine rant dağıtımı deniyor. Rantı dağıtacak olan kişi veya kurumlara bir şeyler sağlayarak karşılığında rant elde etmeye de rant kollama deniyor.
Rant arayışı iki taraflı işler
Bir de Gordon Tullock tarafından ortaya atılmış olan rant arayışı (rent seeking) kavramı var.
Lobicilik faaliyetleri, rüşvet, şantaj gibi yollar kullanarak kendi çıkarlarını toplum aleyhine artırmaya çabalayan kişi veya kurumların bu eylemlerine rant arayışı deniyor. Ormanları yok ederek kendilerine çiftlik kuranların ya da neredeyse denizin içine girecek şekilde kendilerine villa inşa edenlerin durumu buna örnek olarak verilebilir.
Rant arayışı iki taraflı işleyen bir mekanizmadır. Bir tarafta bu eylem sonucunda oluşan ranttan yararlanacak olanlar bir tarafta da bu izni belirli bazı çıkarlar elde ederek verecek olan siyasetçiler, kamu görevlileri vardır. Bu yasa dışı ya da en azından etik dışı eylemler gerçekleştiğinde bazı kişiler kazançlı çıksa da ormanların kaybı ve insanların denize eskisi kadar kolay ulaşamaması nedeniyle toplum kayba uğramış olur.
Türkiye’de hangi rant çeşitleri var?
Türkiye’de rant çeşitlerinin hepsine rastlanıyor. Kentleşme ve dolayısıyla konut talebi arttıkça kentsel rant ve buna dayalı rant yaratma, rant dağıtımı, rant arayışı hızla artış gösteriyor. İş sahipleri, bu yolla kendilerine ciddi kazançlar sağlarken siyasetçiler ve kamu görevlileri de çeşitli çıkarlar elde ediyor.
Türkiye’de günümüzde en yaygın rastlanan rant çeşidi rant arayışı ve kentsel ranttır. Bugün karşılaştığımız enflasyondan yolsuzluklara kadar uzanan pek çok ekonomik ve sosyal sorunun altında yatan nedenlerden birisi de budur. Türkiye, bu şekilde rant yaratılmasını, rant arayışını ve rant dağıtımını çözmeden ne kentlerini bozulmaktan kurtarabilir ne haksız kazançları önleyebilir ne ahlâk erozyonunu giderebilir ne de enflasyonu kalıcı olarak tek haneye düşürüp orada tutmayı başarabilir."
